ορφισμός

Νεότερη, συμβατικά πλασμένη ονομασία που έχει δοθεί σε μια ελληνική θρησκευτική τάση, η οποία φαίνεται να διακρίνεται, και μερικές φορές εξαιτίας αντίθετης θέσης, από τα ιδεολογικά και πνευματικά σχήματα της κλασικής θρησκείας της αρχαίας Ελλάδας. Πράγματι ο ο. εκδηλώθηκε στην πλήρη του μορφή ακριβώς κατά τη μετακλασική εποχή όταν τα παλαιότερα σχήματα άρχισαν βαθμιαία να εκλείπουν. Είναι δύσκολο να καθορίσουμε την ουσία του ο. για τον οποίο οι μελετητές έχουν διατυπώσει τις πιο διαφορετικές θεωρίες, επειδή μερικοί τον θεωρούν ως καθαυτό θρησκεία, που είχε εισαχθεί από ξένες χώρες, ενώ άλλοι ως αίρεση, άλλοι ως ρεύμα ελληνικής προέλευσης, αλλά με ξένες επιδράσεις, και άλλοι ακόμα ως καθυστερημένη διαμόρφωση του ελληνομεσογειοασιατικού πολιτιστικού περιβάλλοντος. Γενικά όμως μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο ότι ο ο. τόνιζε ιδιαίτερα τη θεία φύση του ανθρώπου και, κατά συνέπεια, την αθανασία και την επιβίωση του πέραν του τάφου, ξεπερνώντας έτσι τα όρια που η κλασική ελληνική θρησκεία είχε καθορίσει ως ανυπέρβλητα μεταξύ θεών και ανθρώπων. Ο πιο διαδεδομένος μύθος προς υποστήριξη της ιδεολογίας αυτής αφηγούνταν πως οι Τιτάνες είχαν κατασπαράξει και καταβροχθίσει το παιδί-θεό Διόνυσο (που ονομαζόταν Ζαγρεύς στα ορφικά κείμενα) και γι’ αυτό το έγκλημα κεραυνοβολήθηκαν από τον Δία. Από τις στάχτες τους γεννήθηκε η ανθρωπότητα που συνίσταται γι’ αυτό από μια τιτανική και από μια θεία φύση. Ο ο. είχε προέλθει επίσης από την άσκηση ενός τρόπου ζωής, που ουσιαστικά είχε σκοπό να ζήσει κανείς τη ζωή χωρίς ηθικό ρύπο, για να μπορέσει ύστερα να οδηγήσει άθικτη τη θεία ουσία του πέρα από τον θάνατο. Σε αυτό οφείλονταν οι διάφορες τελετουργίες εξαγνισμού που ακολουθούσαν οι οπαδοί του ο. και οι διάφορες αποχές, όπως η απαγόρευση της κρεοφαγίας. Τα συστατικά του συμβατικού ο. είναι: 1) μια ορφική φιλολογία-ποιήματα, γραμμένα ή διασκευασμένα σε διαφορετικές εποχές από διαφορετικούς συγγραφείς, που περιλαμβάνει μύθους, ύμνους, εξορκισμούς, εντολές κλπ., και από τα οποία έχουν σωθεί μόνο οι τίτλοι και αρκετά αποσπάσματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι φανερή η σχέση τους με τους μαγικούς παπύρους· 2) η δραστηριότητα των ορφεοτελεστών, δηλαδή μάντεων, θεραπευτών, εξαγνιστών κλπ. που περιπλανιόταν, ενεργώντας εξ ονόματος του Ορφέα· 3) μια σωτηριολογική και μυστικιστική αντίληψη που συναντάται μερικές φορές στους ποιητές (μεταξύ των οποίων ο Πίνδαρος) και στους φιλοσόφους (μεταξύ των οποίων ο ίδιος ο Πλάτων) και μπορεί vα αποδοθεί στον o., είτε γιατί αποτελεί ιδιότητα που αποδιδόταν στον μυθικό Ορφέα είτε γιατί παρουσιάζει αναλογίες με άλλα ορφικά κείμενα. Όλα τα κείμενα και οι αρχαίες μαρτυρίες για τον ο. συγκεντρώθηκαν και μελετήθηκαν στο έργο Orphicorum fragmenta του Ότο Κερν (Βερολίνο, 1922). Σε αυτά πρέπει να προστεθούν πολυάριθμα χρυσά νεκρώσιμα πλακίδια διάφορων εποχών (4ος-2ος αι. π.Χ.) και προελεύσεων (Κρήτη, Φάρσαλα, Ρώμη, νότια Ιταλία), επιγραφές, διδασκαλίες και σωτηριολογικοί εξορκισμοί προορισμένοι για τον νεκρό. Αν και το όνομα του Ορφέα δεν αναφέρεται πουθενά, η φύση τους θεωρείται ορφική, επειδή εκφράζουν θέματα που μπορούν εύκολα να ενταχτούν στα πλαίσια του ο.

* * *

ο

1. μυστηριακή θρησκεία που εκφράζεται στα ορφικά ποιήματα

2. μία από τις τάσεις τής αφηρημένης ζωγραφικής, που έχει την αρχή της στον κυβισμό και έδινε το προβάδισμα στο χρώμα.

[ΕΤΥΜΟΛ. < Ορφεύς + -ισμός*. Η λ. μαρτυρείται από το 1812 στον Κ. Κούμα].